Makale Yan Taraf
DOI:
10.59402/EE004202302Özet
Bu makale Bulgaristan topraklarındaki Kıpçak defin geleneklerini incelemektedir. Mezarlar çoğunlukla Kuzeydoğu ve Güneydoğu Bulgaristan'dadır. Arkeolojik araştırmalar sırasında bu etnik grubun izlerini taşıyan mezarlar bulunmuştur. Gömme geleneğinin özelliklerinden biri de, bazılarında küçük kurganlar da bulunan dairesel çukurlara gömülmeleridir. Bu gelenek Güneydoğu Bulgaristan'daki mezarların özelliğidir. Söz konusu bölgede hem askerlere (Pliska, Zlatna Livada, Mednikarovo) hem de sıradan halka ait Kıpçak keşfedilmiştir. Dairesel çukurların yanı sıra dikdörtgen çukurlara da gömme işlemi gerçekleştirilmiştir. Ağaç gövdelerinde defin, sadece mezar bilinmektedir. Bulgaristan'ın eski başkenti Pliska'da 35 No'lu tümülüsün kazıları sırasında ortaya çıkarılmıştır. Mezarlarda kılıçlar, üzengiler ve kantarmalar bulunmuştur. Bazı mezarlarda seramik kaplara da rastlanmıştır (Plovdiv). Tümülüslerin yanı sıra Hıristiyan nekropollerinde Kıpçak mezarları da bulunmuştur. Kıpçak mezarlarının tipik bir özelliği, mezarlarda köpeklerin bulunmasıdır. Mezarlarının karakteristik özelliği balballıların dikilmesidir. Sadece bir Tümülüs de taş heykellerin (balbal) dikildiği kaydedilmiştir Proto-Bulgar kültürünün bir parçası olarak kabul edildiler, ancak daha sonra doğru bir şekilde Kıpçaklara atfedildiler. İnsan mezarlarının yanı sıra köpek mezarları da incelenmiştir. Yambol şehrinin Zimnitsa köyü yakınlarında böyle mezar keşfedilmiştir. Köpek, Türk halklarının folklorunda, mitolojisinde ve cenaze geleneklerinde önemli bir rol oynar. Mezarların çoğunda, hayvan kemikleri, tabaklar ve yiyecek kalıntıları gibi gömme ritüellerinin izleri de bulunmuştur. Mezara yemek koymak eski bir Türk geleneğidir. Bulgaristan topraklarında keşfedilen mezarlar XII. yüzyılın ikinci yarısı ve XIII. yüzyılın başlarına tarihlendirilmektedir.
Anahtar Kelimeler: Bulgaristan, Filibe, Kıpçak, Mezar, Balballar.
Kaynaklar
Artamonov, M. (2008). Hazar tarihi Türkler, Yahudiler, Ruslar, Selenge Yayınları.
Baltacı, Z. (2015). Türk Kültüründe Köpek (İnanış, Uygulama ve Anlatılar), Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.
Beşevliev, V. (1981). Prabylgarski epigrafski pametnici – Indeks. İzlatelistvo na Otaçestviniya Front.
Borisov, B. (1982). Srednovekovnoto Selishte i Nekropol Varhu Selishtnata Mogila do Selo Dyadovo (Razkopki prez 1980 – 1981). Expeditio Thracica, 3. Ban, İnstitut Po Trakologiya.
Borisov, B. & Şeyleva, G. (2000). “Arheologicheski danni za kasnite nomadi na yüg ot Balkana”, Pliska Preslav, 8, pp. 247-251.
Boswell, A. B. (1927). “The Kıpchak Turks”, The Slavonic Review. Vol. 6, No: 16. London: Maney Publishing on Behalf on Modern Humanities Research Association and University College, pp. 68-85.
Caferoğlu, A. (1961). “Türk Onomastiğinde “Köpek” Kültü”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 9, ss. 1-11.
Carpini, Johann De Plano. (1999). Moğol Tarihi Ve Seyahatname, Çeviren Ergin Ayan, Derya Kitabevi Yayınları.
Cihan, C. (2018). “Afyonkarahisar’da Kıpçak / Kuman Yerleşimlerine Dair Bazı Tespitler”, VIII. Uluslararası Afyonkarahisar Araştırmaları Sempozyumu Bildiri Kitabı, ed. İhsan Akar, 5-7 Nisan 2018, Afyonkarahisar, ss. 1162-1163.
Diaconu, P. (1970). Les Petchénиgues au Bas-Danube. Bibliotheca Historica Roumanie 27.
Diaconu, P. (1978). Les Coumans au Bas-Danube aux XIe et XIIe siècles. Translated from Rumanian by Radu Creķranu, Bibliotheca Historica Romaniae, Études, number 56, Editura Academiei Republicii Socialiste România.
Fidan, A. (2019). İslamiyet Öncesi Türk Destanları ve Kutsal Unsurlar, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Eskiçağ Tarihi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi.
Gökbel, A. (2000). Kıpçak Türkleri (Siyasi ve Dini Tarihi, Ötüken Yayınları.
Gökbel, A. (2001). “Bulgaristan Türk Halk Kültüründe Kuman (Kıpçak) Türklerinin Yeri”, Bulgaristan Türk Folkloru, II. Uluslararası Bulgaristan Türk Halk Kültürü Sempozyumu Bildirileri, ss. 37-47.
Gökbel, A. (2002). “Kıpçak Türkleri’nde Hıristiyanlık”, Dinler Tarihi Araştırmaları, III, "2000. Yılında Hıristiyanlık-Dünü, Bugünü ve Geleceği", (Sempozyum, 09-10 Haziran 2001, Ankara), ss. 511-528.
Gumilev, L. (2006). “Kıpçakların Uzak Ataları Ting-lingler.”, Avrasyadan Makaleler I, Çeviren Ahsen Batur, Selenge Yayınları, ss. 159-176.
Ivanov, I. (2018). “Tevtonskiyat orden, kumanite i Bulgaria prez vtoroto desetiletie na XIII v. (1211-1225)”, Epohi, XXVI, pp. 383-393.
Ivanov, I. (2022). “Bulgarians, Cumans, Teutons, and Vlachs in the First Decades of the Thirteenth Century”, Studia Caranea, pp. 492-505.
İnkova, M. (2013). “Srednovekovna sabya i nozhche ot ekspozitsiyata na Natsionalnia istoriçeski muzey”, Dobrudzha, Sayı 24-25, pp. 253-274.
İvanov, R. & İvanov, R. (2015). Pogrebalni obichayi na peçenezi i kumani ot bılgarskite zemi, İmeon.
İvanov, R. & İvanov, R. & Tomov, G. (2016). Srednovekoven nomadski nekropol ot Plovdiv, İmeon.
Karailiev, P. (2017). “Novi danni za kısnite nomadi v kompleksa Maritsa-İztok”. Yübileen sbornik v çest na 70-godişninata na prof. d-r Stoyan Vitlyanov, pp. 142-148.
Kaşgarlı M. (2015). Divânu Lugati’t-Türk. Hazırlayan Ahmet Bican Ercilasun & Ziyat Akkoyunlu, Türk Dil Kurumu Yayınları. 2. Baskı.
Kayapınar, A. (2006). “II. İkinci Bulgar Krallığı.”, Balkanlar El Kitabı, ss. 232-251.
Kınev, İ. (2011). “Ritualno pogrebenie na kuche ot Srednovekoveieto (XI – XII v.)”, Bulgaria, balgarite i Evropa – mit, istoria, savremie, 6, pp. 387-392.
Kurat, A. (1992). IV. ve XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Murat Kitabevi Yayınları, 2. Baskı.
Markov, N. (2011). “Svedenia za kumanite, spored dve malko poznati frenski srednovekovni sachinenia”, İzvestia na Natsionalnia istoricheski muzey Sofia, XIII, pp. 168-178.
Marquart, J. (1914). “Über das Volkstum der Komanen”, Osttürkische Dialektstudien. Mit 10 Tafeln, Berlin, pp. 25-238.
Mutafchiev, P. (1928). “Proishodot na Asenevtsi”, Makedonski pregled, IV, pp. 1-42.
Nikov, P. (1937). Vtoroto bılgarsko tsarstvo 1186-1396. Istorichesko Druzhestvo.
Ostrogorski, G. (1977). “Josh jednom oj proniarima kumanima”, Zbornik Vladimira Moshina, pp. 63-74.
Özmenli, M. (2016). “Ortaçağ’da Doğu Karadeniz’de Oğuz ve Kıpçak Yerleşimi”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Nisan 2016 20 (2), ss. 515-536.
Pavlov, P. (2002). “Srednovekovna Bulgaria i Kumanite”, Voennopoliticheski otnoshenia (1186-1241), pp. 9-59.
Pavlov, P. (2017). “Kumanite – sayuznitsite na parvite Asenevtsi”, Balgarska İstoriya, 2, pp. 80-87.
Petrov, P. (1985). Vızstanovyavane na Bılgarskata Dırjava (1185-1197). Nauka i İzkustvo.
Petrova, V. & Atanasova, N. & Tomov, G. (2021). “Antropologichni izsledvania prez 2020 g. (predvaritelni rezultati)”, Arheologicheki otkritia i razkopki prez 2020, pp. 171-178.
Petrunova, B. (2016). “Edno srednovekovno selishte do selo Zimnitsa, Yambolsko”, İzvestia na Natsionalnia arheologicheski institut, pp. 335-338.
Pletnyova, S. (1958). “Pechenegi, torki i polovtsı v yuzhnorusskih stepyah”, Trudı Volgo-Donskoy arheologicheskoy ekspeditsii, pp. 207–212.
Pletnyova, S. (1990). Polovtci. Moskva. Izdatelstvo Nauka.
Popov, R. (1931). “Mogilnite grobove pri s. Endzhe”, İzvestia na balgarskia arheologicheski institut, 6, pp. 89-116.
Pritsak, O. (1973). “Polovtsi”, Ukraïnsykiy istorik, 1-2 (37-38), pp. 112-118.
Rasonyi, L. (1971). Tarihte Türklük, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
Raşev, R. (1972). “Prabalgarski li sa kamennite babi ot Endzhe”, Muzei İ Pametnitsi Na Kulturata, 1, pp. 17-20.
Raşev, R. (2007). “Kumanite na yüg ot reka Dunav po arheologiçeski danni.”, 800 godini ot pobedata na tsar Kaloyan pri Odrin prez 1205 g., pp. 120-130.
Rodoplu, F. (2016). “İkinci Bulgar Devleti’nin Kuruluşunda Kumanların Rolü”, Avrasya Etüdleri, ss. 219-234.
Rodoplu, F. (2019). Bulgar Tarihyazımında II. Bulgar Devletinin Kuruluşu ve Kuman/Kıpçaklar, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Genel Türk Tarihi Bilim Dalı Doktora Tezi.
Rodoplu, F. (2021). Bulgaristan’da Kuman Hanlar Dönemi II. Bulgar Devleti’nin Kuruluşu ve Bulgar Tarihyazımın Kuman/Kıpçaklar, Gazi Kitabevi Yayınları.
Rodoplu, F. (2021). “Türkistan’dan Balkanlara Son Türk Göçünü Gerçekleştiren Peçenek, Uz ve Kumanların Göç Yolları ve Kültürel Etkileri”, Turkish Migration Conference 2015 Selected Proceedings. London: Transnational Press London, ss. 483-487.
Stoyanov, V. (2002). “Kumans in Bulgarian History (Eleventh–Fourteenth Centuries)”, The Turks, vol. I, Early Ages, part 9, Turks in East Europe. pp. 680–689.
Stoyanov, V. (2006). “Kumanite v bılgarskata istoria”, İstoricheski pregled, № 5-6, pp. 3-25.
Taşağıl, A. (2016). Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları (MÖ III-MS X. Asır). Bilge Kültür Sanat.
Tryjarski, E. (2012). Türkler ve Ölüm, Pinhan Yayınları.
Uzelats, A. (2008). “Kumanite v Srednovekovna Sarbia”, Anamneza, 1, pp. 162-179.
Yalvar, C. (2018). “Deşt-i Kıpçak’ta Moğol hakimiyeti ve Kuman-Kıpçaklar”, Yeditepe Üniversitesi Tarih Bölümü Araştırma Dergisi. C. 2, S. 3, İstanbul, ss. 3-29.
Yalvar, C. (2018). “Karadeniz'in Kuzeyinde İki Kardeş Kavim Peçenek ve Kuman-Kıpçakların Münasebetleri Üzerine”, Atlas Ulusal Sosyal Bilimler Dergisi, ss. 6-19.
Yalvar, C. (2018). “Kıpçak Türklerinin Kökenlerine Dair Bazı Değerlendirmeler”, Yeditepe Üniversitesi Tarih Bölümü I. Uluslararası Türk Kültürü ve Tarihi Sempozyumu 19-20-21 Nisan 2018, Bildiri Kitabı, ss. 91-96.
Yankov, D. & Koleva, R. & Kirilov, Ç. (2012). “Srednovekovnoto selişte i nekropol s. Zlatna livada, Km. 19+900 – 20 – 20+400 ot AM Maritsa”, Arheologiçeski otkritia i razkopki za 2011, pp. 488-490.
Zlatarski, V. (1933). “Potekloto na Petra i Asenya, vodachite na vazstanieto v 1185 god”, Spisanie na Bılgarska akademia na naukite, pp. 7-18.