Makale Yan Taraf
DOI:
10.59402/EE005202401Özet
Bu makale, Şah İsmail’in Şah Hatâ’î mahlası ile yazmış olduğu “Yer yoh iken gök yoh iken men ezelden var idüm / Göherin yek-dânesinden ilerü pergâr idüm” (G-193) mısralarıyla başlayan şiirinden hareketle şiirde geçen “Pergâr” kelimesinin sanat tarihinde ve hem batı hem doğu felsefesinde ne ifade ettiği üzerine bir imge okuma makalesidir. Tanrı, evren ve insan üçgeni içerisinde pergelin bu yaratım içerisinde nerede durduğuna dair Yunan ve Orta Çağ din felsefesi ve sanat tarihi üzerinden bir okuma gerçekleştirilmiştir. Tevrat'ta Tanrı’nın Baş Mimar olarak evreni elinde pergelle yaratmış olduğu şeklindeki ifadeden yola çıkılarak hazır bulduğu maddeden evreni pergelle yaratan bir Tanrı tasavvuru, Platon'un Demiourgos nosyonu Orta Çağ Hristiyan din adamlarının anlayışını etkilemesiyle sanata yön vermiştir. Yeni Platonculuk akımını başlatan Plotinos, Platon’un “iyi” ideasını tanrılaştırmak suretiyle ve felsefeye mistik bir anlayışla südûr teorisini dahil etmesiyle materyalist bir felsefe yerine Tanrı fikrini merkeze alarak felsefi bir inanç sistemi ortaya çıkmıştır. Bir yaratma kavramı olan Sudûr Nazariyesi, İbn Arabî’nin sistemleştirmesiyle Vahdet-i Vücûd felsefesinin şekillenmesinde etkili olmuştur. Devir nazariyesinde ise Tanrı, evren ve insan döngüsü içerisinde insanın evrenin içerisinde varlığa geliş halleri anlatılmaya çalışılmıştır. Bütün bu felsefi sürecin, Orta Çağ minyatür sanatından, Şah Hatâ’î’nin şiirine, Dürer’in ‘Melankolia’sından, William Blake’in ‘Günlerin Atası’ ve Newton’a, sanata ve sanatçılara nasıl sirayet ettiğinin izi sürülmüştür.
Anahtar Kelimeler: Şah Hatâ’î, Felsefe, Sanat, Vahdeti Vücud, Pergel.
Kaynaklar
Abdulkerîm el-Cîlî. (2015). Fütûhât-ı mekkiye şerhi (A. Akay, Çev.). İlkharf Yayınevi.
Akgün, T. (2012). Felsefi düşüncede yaratma problemi. Toplum Bilimleri Dergisi, (6), 69-96.
Atay, H. (2003). İslam felsefesinde yaratma. Kelâm Araştırmaları Dergisi, (1), 3-10.
Aydın, H. (2022). Ortaçağ’dan Rönesans’a felsefenin serüveni (sistematik bir yaklaşım). E-kitap.
Barlak, M. (2020). Mu’tezile’de ma‘dûm anlayışı: Ebû Reşîd en-nîsâbûrî örneğinde bir inceleme. Eskiyeni, (41), 653-678. https://doi.org/10.37697/eskiyeni.763019
Bayraktar, F. (2004). Yeni-platonculukta insan. Felsefe Dünyası, (40), 129-135.
Beksaç, E., & Akkaya, T. (1991). Kaynak ve kökleriyle Avrupa resim sanatı. Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
Budak, B. B. (2002). Platon’da Tanrı sorunu [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. İstanbul Üniversitesi.
Cavanşir, B., & Necef, E. N. (Haz.) (2006). Şah İsmail Hatâ’î külliyatı. Kaknüs Yayınları.
Corbin, H. (2015). Bir’le bir olmak: İbn Arabî tasavvufunda yaratıcı muhayyile (Z. Oktay, Çev.). Pinhan Yayınları.
Çağrıcı, M. (2013). Yaratma. TDV İslam Ansiklopedisi, 43, 324-329.
Çekmece, Ö. (Haz.) (2014). İhvân-ı Safâ risaleleri, 3. İdea Ayrıntı Yayınları.
Demir, M. (2022). Sudûr kozmolojisi: Fârâbî ve İbn Sînâ arasındaki farklar üzerine bir değerlendirme. Türkiye Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, (14), 233-243. https://doi.org/10.53112/tudear.1224896
Demirli, E. (2012). Vahdet-i Vücûd. TDV İslam Ansiklopedisi, 42, 431-435.
Demirli, E. (2017). Ibnü'l Arabî metafiziği. Sufi Kitap.
Doğan Okkalı, Ö. (2022). 16. yüzyıl Türk edebiyatında devriyyeler [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Üsküdar Üniversitesi.
Duru, A. (1996). Örgünöz: Beşli dizgeleri temel kitap. Özden Yayınları.
Ertuğrul, İ. F. (2020). Vahdet-i Vücûd ve İbnü’l-Arabî. Dergâh Yayınları.
Fârâbî. (2018). El-Medinetü’l-Fazıla: Tanrı Âlem İnsan (Y. Aydınlı, Çev.). Litera Yayıncılık.
Fârâbî. (2020). Siyasetu’l-Medeniyye (Y. Aydınlı, Çev.). Litera Yayıncılık.
Gedik, N. (2016). Türk edebiyatında manzum devriyye (Tez No: 453060) [Doktora tezi, Marmara Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
Genç, U. (2019). Askeri müze koleksiyonunda Mimar Sinan’a atfedilen pergel. Masrop E-Dergi, (13), 62-73.
Gökben Saluk, R. (2014). Türk tasavvuf edebiyatında devir nazariyesi ve devriyye risalesi. Alevilik Araştırmaları Dergisi, (7), 215-233.
Güran, M. A., & Abalı, A. Z. (2011). Melchior Lorichs’in İstanbul panoramasındaki Osmanlı kimdir?. Belleten Dergisi, (75), 361-372. https://doi.org/10.37879/belleten.2011.361
Haşlakoğlu, O. (2023). Dürer’in bir simyager olarak portresi: “Melencolia I” gravürü. Hece Dergisi Mitoloji Özel Sayısı, 389-400.
Hayta, H., & Özalp, H. (2023). Plotinus ve erken dönem hristiyan Gnostikler’in Tanrı öğretileri üzerine bir mukayese. Tokat İlmiyat Dergisi, (11), 1-18. https://doi.org/10.51450/ilmiyat.1250160
İbn Arabî. (2015). Fütûhât-ı Mekkiye (E. Demirli, Çev.). Litera Yayıncılık.
İbn Arabî. (2020). Fusûsu’l Hikem (E. Demirli, Çev.). Alfa Yayınları.
ibn Sinâ. (2005). Kitabüş- Şifa Metafizik (E. Demirli & Ö. Türker, Çev.). Litera Yayıncılık.
Karakuş, M. (2017). Fârâbî düşüncesinde Tanrı’nın varlığı ve nitelikleri. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (3), 109-134.
Karataş, Ö. F. (2021). Sudûr nazariyesinin gelişimi ve Abdülhak Hâmid Tarhan’ın şiirle sudûr nazariyesine kazandırdığı yeni bir boyut. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (22), 423-436. https://doi.org/10.29000/rumelide.886148
Kaya, M. (2009). Sudûr. TDV İslam Ansiklopedisi, 37, 467-468.
Kaya, T. (2006). Platon ve İbni Sina'da Tanrı evren ilişkisi [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Süleyman Demirel Üniversitesi.
Kılıç, C. (2014). Platon’un Timaios’unda tabiat felsefesi, insan ve biyolojisi. İlahiyat Fakültesi Dergisi, (19), 1-27.
Kına Bayoğlu, F. (2021). William Blake’in eserlerinde insan. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, (66), 66-80.
Kindî. (2018). Felsefi Risâleler (M. Kaya, Çev.). Klasik Yayınları.
Koçak, İ. (2022). İbn Sinâ’nın İbdâ’ nazariyesi etrafında yoktan yaratma tartışması. Dini Araştırmalar, (25), 579-602. https://doi.org/10.15745/da.1190002
Küçük, O. N. (2017). Fusûsu’l-Hikem ve Mesnevi’de insân-ı kâmil. İnsan Yayınları.
Öçal, Ş. (2017). Platon’un Timaios diyalogunda Tanrı ve evrenin oluşumu. Beytuulhikme: An International Journal of Philosophy, (7), 65-83.
Öndin, N. (2016). Rönesans düşüncesi ve resim sanatı. Hayalperest Yayınevi.
Öztürk, Z. A. (2022). Bir Aydınlanma tartışması: Blake ve Newton. International Journal of Interdisciplinary and Intercultural Art, (7), 156-166.
Platon. (2022). Timaios (F. Akderin, Çev.). Say Yayınları.
Seratlı, T. G. (2006). Vahdet-i Vücûd ve tevhid risaleleri. Furkan Kitaplığı.
Topaloğlu, B. (1998). Hudûs. TDV İslam Ansiklopedisi, 18, 304-309.
Uluç, T. (2015). İbn Arabî’de sembolizm. İnsan Yayınları.
Uludağ, S. (1994). Devir. TDV İslam Ansiklopedisi, 9, 231-232.
Usluer, F. (2014). İlk elden kaynaklarla doğuşundan itibaren Hurufilik. Kabalcı Yayınları.
Uzun, M. İ. (1994). Devriyye. TDV İslam Ansiklopedisi, 9, 251-253.
Uzunoğlu, M. V. (2015). Arap dilinde “kâne” fiili ve Kur’ân’da kullanımı. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (41), 83-130. https://doi.org/10.21054/deuifd.281959
Yıldırım, Ö. A. (2012). İslam düşüncesindeki yoktan yaratma ve kıdem tartışmaları: Kelâmcılar ve İbn Sînâ merkezli bir inceleme. Kelâm Araştırmaları Dergisi, (10), 251-274.
Yurdagür, M. (1994). Devir. TDV İslam Ansiklopedisi, 9, 230-231.
Yüksel, B. (2024, Mart 26). Demiurgos. Felsefe Taşı Düşünce Platformu. www.felsefetasi.org