Makale Yan Taraf
DOI:
10.59402/EE004202301Özet
Bu çalışma, Dobruca bölgesinin güneyinde yer alan Derviş Bey Camii’ni konu edinmektedir. Câmi, Osmanlı döneminde bir kaza merkezi olan Umur Fakih Köyü’ndedir. Taş duvarlı ve ahşap çatılı olarak inşa edilen eser, dikdörtgen planlı olup minaresi bulunmamaktadır. 1994 yılında yakılana kadar kullanılan cami, bu tarihten sonra harap hale gelmiştir. Eserin mimari özellikleri, civar köylerdeki camilerle karşılaştırma yapılarak ele alınmış, arazi çalışmasındaki bilgiler, Zheko Popov’un yayını ile Machiel Kiel’in fotoğrafları tetkik edilerek caminin restitüsyonu hazırlanmıştır. Yapının tarihçesi, kitabeleri ve banisi üzerine İbrahim Tatarlı, Peter Mijatev ve Nikolay Panayotov’un görüşleri tartışılarak değerlendirilmiştir. Câminin birisi günümüze ulaşmamış iki kitabesi söz konusudur. Her iki kitâbe de tamir kitabesi olup bunlardan son onarıma ait olan kitabe sağlam bir şekilde günümüze ulaşmıştır. Günümüze ulaşmamış kitabede yazılı tarihin hatalı okunduğunu belirten görüşler de bulunmaktadır. Günümüze ulaşan kitabede yazılı inşa tarihi ise açık bir şekilde H. 698 / M. 1298-1299’dur. Bu tarih, Dobruca’da Sarı Saltık riyasetinde gerçekleşen Türkmen iskânıyla çağdaştır. Türkmenlerin Dobruca’ya gelişi, Saltıknâme ve Oğuznâme’de bahsedilen inşa ve tamir faaliyetleri, Sarı Saltık’ın Kaligra Kalesi’ndeki Yılan Tekkesi’ni kurması, yakın zamandaki arkeolojik buluntular ve bölgedeki yer isimleriyle Dobruca’nın Selçuklu geçmişi üzerine değerlendirmelerde bulunularak Derviş Bey Camii’nin muhtemel Selçuklu geçmişi tetkik edilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Bulgaristan, Dobruca, Umur Fakih, Sarı Saltık, Derviş Bey, Cami.
Kaynaklar
BOA A.MKT.MVL. 58/8.
BOA E.AS. 59/5315.
BOA HAT. 1622/40.
BOA HAT. 1622/40.
BOA İE.AS. 30/2677.
BOA İE.AS. 33/3005.
BOA İE.AS. 52/4689.
BOA İE.AS. 54/4910.
BOA İE.AS. 59/5313.
BOA İE.AS. 59/5314.
VGMA 1206/166.
VGMA 2384/96.
VGMA 402/159/440.
Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Rûm-ili Defteri II. (2001). T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları.
Acaroğlu, M. T. (2006). Bulgaristan’da Türkçe Yer Adları Kılavuzu. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Akalın, Ş. H. (1994). Ebülhayr Rûmî. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 10, ss. 360-362.
Akyıldız, H. Ö. (2012). Temettüât Defterleri Çerçevesinde Umurfakı Kazası’nın İktisadî ve Sosyal Yapısı. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
Ayverdi, E. H. (2000). Avrupa’da Osmanlı Mimârî Eserleri. 2. Baskı, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları.
Cebeci, A. (1988). Silistre Sancağı Vakıfları ve H. 1006 (1597-1598) Tarihli Silistre Livası Vakıf Defteri (No: 561). Vakıflar Dergisi, Sayı 20, ss. 454-466.
Deliorman, S. (2020). Bulgaristan’ın En Eski Müslüman Mabedi: Omur-Fakı Köyündeki Derviş Bey Camisi. Müslümanlar Dergisi, Ocak 2020, s. 16.
Demir, N., & Erdem, M. D. (2007). Saltık-nâme. Destan Yayınları.
Derman, M. U. (1997). Hat. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 16, ss. 427-437.
Derman, M. U. (2019). Ömrümün Bereketi III. Kubbealtı Yayınları.
Dimitrov, S., Jeçev N., & Tonev, V. (1988) İstoriya na Dobruca. Cilt 3, İzdatelstvo na Bılgarska Akademiya na naukite, pp. 49-51.
Evliyâ Çelebi. (2005). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi. 2. Cilt, Haz: Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman, Yapı Kredi Yayınları.
Georges P. (2009) Bizanslı Gözüyle Türkler. Çeviren: İlcan Bihter Barlas, İlgi Kültür Sanat Yayınları.
Gospodinova, N. (2007, Eylül 15). Tochitsa e nashiyat zhivot, vyarata e zhivot veçhen. pravoslavie.bg
Gündüz, T. (2010). Şah. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 38, ss. 248-250.
Güner, A. (2004). Melik. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 29, ss. 51-53.
İvanov, R., & İvanov, R. (2021). Bulgaristan’dan İslam Eserleri VIII-XIII Yüzyıl, Paisii Hilendarski Üniversitesi Yayınevi.
İvanov, R. (2021). Bulgaristan’dan Selçuklu Kabartmaları. Bulgaristan’dan İslam Eserleri VIIIXIII Yüzyıl, Paisii Hilendarski Üniversitesi Yayınevi, ss. 58-62.
Karpat, K. (1994). Dobruca. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 9, ss. 482-486.
Karpat, K. (2018). Sarı Saltuk Diyarı Babadağı Anıt Bir Türk Müslüman Kasabası Tarihi. Timaş Yayınları.
Kayapınar, A. (2009). Osmanlı Döneminde Rumeli’de Bir Nahiye Merkezi: Pravadi. Tarih İncelemeleri Dergisi, XXX / 1, ss. 121-148.
Kayapınar, A. (2009). Dobruca Yöresinde XVI. Yüzyılda Gayr-i Sünnî İslam’ın İzleri. Alevilik - Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, S.1, ss. 85-02.
Kayapınar, A., & Özünlü, E. E. (2015). Mihaloğulları’na Ait 1586 Tarihli Akıncı Defteri. TTK Yayınları.
Keskioğlu, O. (1995). Bulgaristan’da Müslümanlar ve İslam Eserleri. Hilâl Yayınları.
Kiel, M. (1977). Güney Romanya'da San Saltık'ın Çalışmaları ve Doğu Bulgaristan'da Erken Bektaşîlik Merkezi Üzerine Tarihsel Önem Taşıyan Notlar. Hacı Bektaş Veli Bildiriler Denemeler Açıkoturum, Hacıbektaş Turizm Derneği Yayınları, ss. 13-29.
Kiel, M. (2009). Sarı Saltuk. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 36, ss. 147-150.
Köprülü, O. F. (1992). Bey. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 6, ss. 11-12.
Mehmed Süreyyâ. (1996). Sicill-i Osmanî. Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını.
Matanov, H. (2013). Oshte po vuprosa za ‘seldzhukskoto preselenie’ v Dobrudzha prez 60-te godini na XIII vek. Bulgarsko srednovekovie: obshtestvo, vlast, istoriya, pp. 373-384.
Miyatev, P. (1962). Epigrafski prouchvaniya na pametnitsi s arabsko pismo v Bulgariya. Arkheologiya, 1962/1, pp. 68-72.
Muhammed b. Ali b.es-Serrâc. (2015). Tuffâhu'l-Ervâh ve Miftâhu'l-İrbâh / Ruhların Meyvesi ve Kazancın Anahtarı. Hazırlayanlar: Nejdet Gürkan & Mehmet Necmettin Bardakçı & Mehmet Saffet Sarıkaya, Kitap Yayınevi.
Mutafçiev, P. (1947). Mnimoto preselenie na seldjuşki turtci v Dobrudja prez XIII vek. Dobrudja, 4, pp. 108-146.
Ocak, A. Y. (2011). Sarı Saltık Popüler İslâm’ın Balkanlar’daki Destanî Öncüsü. Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2. Baskı.
Ocak, A. Y. (2019). Balkanlar’da İslam’ın ve Türk İskânının İlk Temsilcisi: Sarı Saltık. Balkanlar’da İlk Müslüman Türk İskânının Öncüsü Sarı Saltık’ın Makamları, Ötüken Yayınları, ss. 17-31.
Öztürk, E. (2013). Velilik ile Delilik Arasında İbnu’s-Serrâc’ın Gözünden Muvelleh Dervişler. Kitap Yayınevi, İstanbul.
Panayotov, N. (1993). Osmanoturski epigrafski pametnitsi ot gr. Provadiya i s. Zheglartsi, Dobrichko. Arkheologiya, Kniga 4, ss. 45-51.
Popov, Z. (1972). Zheglartsi, Orlyak. Zŭrnevo i okolnostta.
Sarıkaya, M. S., Bardakçı, M. N., & Gürkan, N. (2013). İbnü’s-Serrâc’a Göre Sarı Saltuk. Tasavvuf Dergisi, S. 32, 2013/2, ss. 75-110.
Sezer, M. (2019). Dobruca Bölgesinde Üç Kaza: Hacıoğlu Pazarı, Yenipazar ve Umur Fakih (XVIII. Yüzyıl Ortalarında Nüfus Ve Yerleşim). Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, 6/16, ss. 555-572.
Taşğın, A., Bayram, V., & Atay, Ö. (2018). Seyyid Lokman Oğuznamesi ve Sarı Saltuk. Annual of the Faculty of History of ”St. Cyril and St. Methodius” University of Veliko Tarnovo, cilt 2, Sayı 1, pp. 373-400.
Tatarlı, İ. (1966). Turski kultovi sgradi i nadpisi v Bulgariya. Godishnik na Sofiskiya Universitet, Tom LX, Fakultet po zapadni filologii, pp. 567-615.
Yazır, M. B. (1989). Medeniyet Âleminde Yazı ve İslâm Medeniyetinde Kalem Güzeli. III. Kısım, Haz. Uğur Derman, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
Yılmaz, M. E. (2006). Bulgaristan Hacıoğlu Pazarcığı’ndaki (Dobriç) Camiler ve Çeşmeler. Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
Yılmaz, M. E. (2017). Bulgaristan’da Osmanlı Dönemi Vakıf Eserleri Envanteri Kitabı Üzerine Bir Değerlendirme. Düşünce ve Tarih Dergisi, Sayı 30, ss. 56-63.
Yılmaz, M. E. (2020a). Dobruca’da İbrahim Ağa Çeşmesi. Ankara Anadolu ve Rumeli Araştırmaları Dergisi, 1/2020, ss. 245-255.
Yılmaz, M. E. (2020b). Kiliseye Çevrilen Türk Eserleri. İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları.
Yüksel, İ. A. (1988). Bulgaristan’da Türk Mimari Eserleri. Vakıflar Dergisi, Sayı 20, ss. 468-474.