Makale Yan Taraf
DOI:
10.59402/EE004202303Özet
Makalede Safevî dönemi müelliflerinden Şeyh Hüseyin Zâhidî’nin biyografisi, çalışmaları ve özellikle de Silsiletü’n-Neseb-i Safeviyye adlı eseri ele alındı. XVII. yüzyılın başlangıcında doğduğunu tahmin ettiğimiz Şeyh Hüseyin’in 1689 yılında vefat ettiği öne sürülmektedir. Kendisi XIII. yüzyılın önemli sufi lideri Şeyh Zâhid Geylânî’nin soyundan gelmektedir. Şeyh Zâhid ise Safevîlerin atası ve Erdebil Tekkesi’nin kurucusu olan Şeyh Safi’nin mürşidi ve kayın pederidir. Şeyh Hüseyin Zâhidî, Erdebil muhitinde yetişmiş, Safevî Devleti karşısında hizmetleri olmuş, Horasan’da Nurbahşiyye tarikatına bağlanmış tarihî bir şahsiyettir. Kendisinin Beyânü’l-Esrâr, Sıfâtü’l-Uşşâk ve Meşriku’l-Envâr isimli risaleleri tasavvufla ilgilidir. Makalenin asıl konusu olan Silsiletü’n-Neseb-i Safeviyye ise Safevî ailesinin soyağacını ve onların Zâhidîlerle olan münasebetlerini içermektedir. Safevî döneminin diğer tarih yazarlarından farklı olarak Şeyh Hüseyin Zâhidî, saltanatın tarihini değil, Safeviyye tarikatının tarihini kaleme almıştır. Zâhidî özellikle de Şeyh Safi, Şeyh Sadreddin, Hoca Ali Siyahpuş ve Şeyh İbrahim Şeyhşah dönemlerinde Erdebil Tekkesi’nin gelişim sürecine ışık tutmuştur. Eserde Şeyh Sadreddin’in müritlerinden olan İbn Bezzâz’ın Safvetü’s-Safâ isimli çalışmasından yararlanılmışsa da pek çok orijinal bilgilere de yer verilmiştir. Safeviyye tarikatına ilişkin belgelerden ve şiirlerden örnekler sunulması, eserin değerini artıran özelliklerdendir. Şeyh Hüseyin Zâhidî’nin söz konusu yapıtı, XVII. yüzyıl başlarında Şeyh Safi vakıflarının durumunu öğrenmek açısından da mühim verilere sahiptir. Makalede Silsiletü’n-Neseb-i Safeviyye’nin yazma nüshaları, neşirleri, araştırılma düzeyi ve yapısı tanıtılmış, eserin telif sebepleri incelenmiş ve muhtevası değerlendirilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Şeyh Hüseyin Zâhidî, Şeyh Safi, Safevîler, Erdebil.
Kaynaklar
Afşar, İ. vd. (1363). Fihrist-i nüshahâ-yı hattî-i Kitâbhâne-i Millî-i Melik. 5. c. Neşr-i Hüner.
Afşar, İ. vd. (1369). Fihrist-i nüshahâ-yı hattî-i Kitâbhâne-i Millî-i Melik. 7. c. Neşr-i Hüner.
Anzali, A. (2017). “Mysticism” in Iran: The Safavid Roots of a Modern Concept. The University of South Carolina Press.
Arjomand, S. A. (2016). “Safevî Dönemi İran’ında Dinî Taşkınlık (Gulüvv), Sufilik ve Sünnilik (1501-1722)”, Çev. N. Musalı, Cappadocia Journal of History and Social Sciences, Cilt: 7, ss. 160-195.
Bâğbân, H. N. (1395). “Mukaddime-i musahhih”, Hüseyin Pirzade Abdal Zâhidî, Silsiletü’n-Neseb-i Safeviyye, Armağan-ı Tarih.
Bâğbân, H. N. (1396). “Risâle-i Sıfâtü’l-Uşşâk te’lif-i Şeyh Hüseyin Abdal Zâhidî”, Peyâm-ı Bahâristân, Devre-i düvvüm, IX/29, ss. 172-192.
Bayramlı, Z. (2015). Azərbaycan Səfəvi dövlətinin quruluşu və idarə olunmasında türkqızılbaş əyanlarının rolu. Avropa nəşriyyatı.
Bayramlı, Z. (2019a). “Silsilətün-nəsəbi-Səfəviyyə əsəri Azərbaycan tarixinin qaynağı kimi”, Yeni Türkiye Dergisi, Sayı: 107, ss. 97-105.
Bayramlı, Z. (2019b). “Silsilətün-nəsəbi-Səfəviyyə” əsəri Azərbaycan tarixinin qaynağı kimi. Avropa nəşriyyatı.
Browne, E. G. (1917). “The Persian Manuscripts of the Late Sir Albert Houtum-Schindler, K.C.I.E.”, The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, No. 4, pp. 657-694.
Browne, E. G. (1921). “Note on An Apparently Unique Manuscript History of the Safawi Dynasty of Persia”, Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, No. 3, pp. 395-418.
Browne, E. G. (1932). A Descriptive Catalogue of the Oriental Mss. Belonging to the Late E. G. Browne. Completed and edited by Reynold A. Nicholson. Cambridge University Press.
Dânişpejûh, M. T. (1340). Fihrist-i Kitâbhâne-i Merkezî Dânişgâh-ı Tahran. 13. c. Çâphâne-i Dânişgâh-ı Tahran.
Dânişpejûh, M. T. ve Hâkimî, İ. (1346). Nüshahâ-yı hattî. 5. c. İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tahran.
Dânişpejûh, M. T. ve Hâkimî, İ. (1362). Nüshahâ-yı hattî. 11-12. c. Müessese-i İntişârât ü Çâp-ı Dânişgâh-ı Tahran.
Ensârî, M. (1389). Tashîh ü tehşiye-i Beyânü’l-Esrâr-ı Şeyh Hüseyn-i Zâhidî. Dânişgâh-ı İsfahan: Dânişkede-i Edebiyyât ü Ulûm-ı İnsânî. Payannâme-i Kârşinâsî-i Erşed.
Envâr, S. A. (1369). Fihrist-i nüsah-ı hattî-i Kitâbhâne-i Millî-i İran. 3. c. Çâphâne-i Armağan.
Erdebîlî, Abdülkâzım Muhammed (1375). “Safvetü’l-Âsâr fî Ahbârü’l-Ahyâr”, be kûşiş-i Mîr Hâşim Muhaddis, Mîrâs-ı İslâmî-i İran, Ed. Resul Caferiyân, 3. c., Kitâbhâne-i Âteyullâhü’l-Uzmâ Maraşî, ss. 197-235.
Erdebîlî, İbn Bezzâz (1373). Safvetü’s-Safâ. Mukaddime ve tashîh: Gulâm Rıza Tabâtabâyî Mecd. İntişârât-ı Peyâm.
Esterâbâdî, Seyyid Hasan b. Murtaza Hüseynî (1366). Târîh-i Sultânî ez Şeyh Safî tâ Şâh Safî. Be kûşiş-i İhsân İşrâkî. Çâphâne-i Behmen.
Gallagher, A. (2011). “Shah Ismail’s Poetry in the Silsilat al-nasab-i Safawiyya”, Iranian Studies, Vol. 44, Issue 6, pp. 895-911.
Gronke, M. (1993) Derwische im Vorhof der Macht: Sozial und Wirtschaftsgeschichte Nordwestirans im 13. und 14. Jahrhundert. Steiner Verlag, 1993.
Hâirî, A. vd. (1347). Fihrist-i Kitâbhâne-i Meclis-i Şûrâ-yı İslâmî. 10. c. Çâphâne-i Meclis.
Hâirî, A. (1376). Fihrist-i Kitâbhâne-i Meclis-i Şûrâ-yı İslâmî. 23 c. Çâphâne-i Meclis.
Horst, H. (1958). “Tîmûr und Hôğa ‘Alî: Ein Beitrag zur Geschichte der Safawiden”, Akademie der Wissenschaften und der Literatur: Abhandlungen der Geistes und Sozialwissenschaftlichen Klasse, Nr. 2, ss. 23-49.
Houtum-Schindler, A. (1897) “Shâh İsma‘îl”, The Journal of Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, No. 1, pp. 114-115.
Hüseynî, S. A. (1365). Fihrist-i nüshahâ-yı hattî-i Kitâbhâne-i Umûmî-i Âyetullahü’l-uzmâ Maraşî. 13. c. Çâphâne-i Hayyâm.
Hüseynî, S. A. (1368). Fihrist-i nüshahâ-yı hattî-i Kitâbhâne-i Umûmî-i Âyetullahü’l-uzmâ Maraşî. 18. c. Çâphâne-i Hayyâm.
Kesrevî, A. (1352). “Azerî yâ zebân-ı bâstân-ı Azerbaycan”, Kârvend-i Kesrevî, Be kûşiş-i Yahya Zekâ, Şirket-i Sehâmî-i Kitâbhâ-yı Cîbî, ss. 317-374.
Khanykov, N. (1852). “Sac d’Ardébil, vers l’an 1209”, Mélanges Asiatiques (Tirés du Bulletin Historico-Philologique de l’Académie Impériale des Sciences), Tome I, pp. 580-583.
Kostıgova, G. İ. (1988). Persidskiye i tadjikskiye rukopisi gosudarstvennoy publiçnoy biblioteki imeni M. E. Saltıkova-Şedrina (Alfavitnıy katalog). Nauçnıy redaktor: A. N. Boldırev. Çast I. Gosudarstvennaya publiçnaya biblioteka imeni M. E. Saltıkova-Şedrina.
Köprülü, M. F. (1928). “Silsiletü’n-Neseb-i Safeviyye”, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası, Cilt: 2 (1926), ss. 579-581.
Küpeli, Ö. (2010). “Irak-ı Arap'ta Osmanlı – Safevi Mücadelesi (XVI-XVII. Yüzyıllar)”, History Studies, Ortadoğu Özel Sayısı, ss. 227-244.
Leşker-nüvîs, Mirza Hasan Han. Kitâbçe-i Sarîhü’l-Mülk. İran İslâmî Şûrâ Meclisi Ktp., nr. 17228/208393.
Marcinkowski, C. (2012). “Persian Historical Writing under the Safavids”, The Oxford History of Historical Writing, Vol. 3, Ed. by J. Rabasa, M. Sato, E. Tortarolo and D. Woolf, Oxford University Press, pp.173-191.
Mazzaoui, M. (1972). The Origins of the Safawids: Shi’ism, Sufism and the Ghulat. Franz Steiner Verlag GMBH.
Melville, C. (2020). “Shah Abbas’s Patronage of the Dynastic Shrine at Ardabil”, Muqarnas, Vol. 37, Issue 1, pp. 111-138.
Miller, B. V. (1953). Talışskiy yazık. İzdatelstvo Akademii Nauk SSSR.
Minorsky, V. (1954). “A Mongol Decree of 720/1320 to the Family of Shaykh Zâhid”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, Vol. XVI, No. 3, pp. 515-527.
Musalı, N. (2016). “Şeyh İbrahim Safevî Döneminde Erdebil Tekkesi”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, Sayı: 80, ss. 9-30
Musalı, N. (2019). Şeyh Zâhid Geylânî ve Menâkıbı. Hz. Pir Şeyh Şa‘bân-ı Veli Kültür Vakfı Yayınları.
Münşî, İskender Bey Türkmân ve Müverrîh, Muhammed Yusuf (1317). Zeyl-i Târîh-i ‘Âlemârâyı ‘Abbâsî. Be tashîh-i Süheylî Hânsârî. Çâphâne-i İslâmiyye.
Münzevî, A. (1377). Fihrist-i nüshahâ-yı hattî-i Merkez-i Dâiretü’l-Ma‘ârif-i Büzürg-i İslâmî. 1. c. İntişârât-ı Vezâret-i Ferheng ü İrşâd-ı İslâmî.
Nasr, H. (1974). “Religion in Safavid Persia”, Iranian Studies, Vol. 7, Issue 1/2, pp. 271-286.
Newman, A. J. (2006). Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire. I.B.Tauris & Co Ltd.
Petruşevskiy, İ. P. (1947). “Vakufnıye imeniya Ardebilskogo mazara v XVII veke”, Trudı İnstituta istorii imeni A. Bakixanova Akademii Nauk Azerbaydjanskoy SSR, Tom I, ss. 24-41.
Petruşevskiy, İ. P. (1949). Oçerki po istorii feodalnıx otnoşeniy v Azerbaydjane i Armenii v XVI – naçale XIX vv. İzdatelstvo Leningradskogo Gosudarstvennogo Universiteta.
Rahimlü, Y. (1351). “Nigâhî-i tatbîkî be Safvetü’s-Safâ ve Silsiletü’n-Neseb-i Safeviyye”, Mecelle-i Dânişkede-i Edebiyyât ve Ulûm-ı İnsânî-i Dânişgâh-ı Tebriz, No. 24 (104), ss. 451-457.
Quinn, S. A. (2004). "The Silsilat al-Nasab-i Safaviyyah and Safavid Historiography", Hemâyiş-i Safeviyye der güstere-i târîh-i İran-zemin: mecmua-i makālât, İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tebriz, pp. 49-65.
Quinn, S. A. & Melville, C. (2012). “Safavid Historiography”, Persian Historiography, Ed. by C. Melville, I. B. Tauris & Co Ltd, pp. 209-257.
Savory, R. (1980). Iran under the Safavids. Cambridge University Press.
Storey, C. A. (1972). Persidskaya literatura: bio-bibliografiçeskiy obzor v tryox çastyax. Perevel s angliyskogo, pererabotal i dopolnil Yuriy Enoxoviç Bregel. Glavnaya Redaktsiya Vostoçnoy Literaturı.
Şah İsmail (2017). Hatâyî Dîvânı. Haz. M. Macit. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
Şeyhü’l-Hükemâî, İ. (1387). Fihrist-i Esnâd-ı Buka-i Şeyh Safiyeddîn-i Erdebîlî. Kitâbhâne, Mûze ve Merkez-i Esnâd-ı Meclis-i Şûrâ-yı İslâmî.
Şîrâzî, İ. Y. ve Hâirî, A. (1353). Fihrist-i Kitâbhâne-i Meclis-i Şûrâ-yı İslâmî. 3. c. Çâphâne-i Meclis.
Türkmân, İskender Bey Münşî (1382). Târîh-i ‘Âlemârâ-yi ‘Abbâsî. Müellif-i mukaddime ve gerdâverende-i fihrist: Îrec Afşar. 2. c. İntişârât-ı Emîr-i Kebîr.
Yazıcı, T. (1993). “Çârdarb”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 8. c., ss. 226-227
Zâhidî, Şeyh Hüseyin. Meşriku’l-Envâr. İran İslâmî Şûrâ Meclisi Ktp., nr. 933, ss. 1-117.
Zâhidî, Şeyh Hüseyin. Sıfâtü’l-Uşşâk. İran İslâmî Şûrâ Meclisi Ktp., nr. 933, ss. 124-133.
Zâhidî, Şeyh Hüseyin. Silsiletü’n-Neseb-i Safeviyye. İran Milli Ktp., Tahran, F-1202.
Zâhidî, Şeyh Hüseyin. Silsiletü’n-Neseb-i Safeviyye. Rusya Devlet Halk Ktp., St. Petersburg, Xan-92.
Zâhidî, Şeyh Hüseyin (1343). Silsiletü’n-Neseb-i Safeviyye. İntişârât-ı İranşehr.