Kaygusuz Abdal’ın irfân anlayışı ve Dolab-Nâme’de irfanı ‘ses’ üzerinden yansıtan düşünceler
DOI:
https://doi.org/10.59402/EE008202506Anahtar Kelimeler:
Kaygusuz Abdal, İrfan, Dolabnâme, Devriyye, Horasan-Anadolu İrfanı.Öz
14. yüzyılda yaşamış olan Kaygusuz Abdal, Anadolu abdallık geleneği ve Horasan-Türkistan-Anadolu temelli irfan geleneğinin en önemli temsilcilerinden biridir. Elmalı’daki Abdal Musa dergâhında kırk yıl hizmette bulunduktan sonra Mısır’da bir tekke kurmuş olan Kaygusuz Abdal, çok sayıda edebi eser kaleme almıştır. Bu çalışmada, Kaygusuz Abdal’ın irfan anlayışına dair eserlerine yansıyan başlıca kavram ve kuramlar ele alınmakta, bu fikirlerin Dolâbnâme kasidesindeki yansımaları incelenmektedir. Kaygusuz Abdal’ın Âsi Nehri üzerindeki “Dolab-ı Muhammedi” olarak bilinen su dolabına suali ve dolabın yanıtını içeren Dolâbnâme kasidesi, devir nazariyesi ve vahdet anlatısını içermekle birlikte bu çalışmada, varlığı ‘ses’ üzerinden açıklayan İlâhi Güzellik ve Bezm-i Elest gibi kuramlarla ilişkili bir irfan anlayışı içinde yorumlanmıştır. Çalışma, tarihsel ve yorumsamacı yaklaşımlara dayalı olarak yürütülmüş, veriler “literatür taraması” yoluyla toplanmıştır. Kaygusuz Abdal’ın eserlerinden birincil veri kaynağı olarak yararlanılmakla birlikte, çalışmanın “örneklemi”ni O’nun Dolâbnâme adlı kasidesi oluşturmaktadır. Veriler, irfan fikrini ‘ses’ üzerinden açıklayan kuramlar çerçevesinde yorumlanmıştır. Neticede Dolabnâme’de Farsça edebi kaynaklar, Kur’an ayetleri ve peygamberlere yapılan atıfların yer aldığı; ‘ses’in varlığa işaret edecek bir bağlamda kullanıldığı ve dolabın da tıpkı bir ‘enstrüman’ gibi ‘ses’ vererek varlığın hakikatine yönelişi üzerinden Kaygusuz’un irfan anlayışını yansıttığı tespit edilmiştir.
İndirmeler
Referanslar
Affifi, A. E. (1975). Muhyiddîn İbnu’l-Arabî’nin Tasavvuf Felsefesi. (M. Dağ, Çev.) Ankara Üniversitesi, İlâhiyat Fakültesi Yayınları.
Akalın, M. (1979). Kaygusuz Abdal’ın Gevher-nâmesi. Edebiyat Ve Beşeri Bilimler Dergisi, ss. 189-198.
Akdoğan, B. (2009). Fethullah Şirvânî ve Mûsikî Risâlesi Mecelletun Fi’l-Mûsîka. Bilge Ajans & Matbaa.
Akdoğan, B. (2010). Türk Din Musikisi Dersleri. Bilge Ajans.
Alper, Ö. M. (2003). “İrfaniyye”, Türkiye Diyanet Vakfi İslâm Ansiklopedisi, Cilt 22, ss. 444-447.
Alşan, M. H. (2012). Horasan Erenleri, Melâmetiler, Ahiler, Bacılar, Gazîler, Abdallar. Kurtuba Kitap.
Alvan, T. (2020). Klasik Türk Şiirinde Dolab-nâme Hakkında Mülahazalar. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 60 (2), ss. 443-476.
Arısoy, M. (1988). Seydi’nin El-Matla Adlı Eseri Üzerine Bir Çalışma. (Tez No: 5112) [Marmara Üniversitesi Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi]. Yök Tez Merkezi.
Âşık Paşazade. (2003). Osmanoğullarının Tarihi. (K. Yavuz, & M. A. Saraç, Çev.) K Kitaplığı.
Ay, R. (2020). Anadolu’da Derviş ve Toplum. Kitap Yayınevi.
Barkan, Ö. L. (1942). İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler. Vakıflar Dergisi, ss. 279-304.
Boz, M. (2025). Hacı Bektaş Veli ve Horasan Bağlantısı. Edeb Erkan, (7), 135-153. https://doi.org/10.59402/EE007202508
Burchkhardt, T. (2017). Doğuda ve Batıda Kutsal Sanat. İnsan Yayınları.
Cebecioğlu, E. (2020). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Otto Yayınları.
Ceyhan, A. (1994). Bedr-i Dilşad’ın Murad-name’si. (Tez No: 27176) [Marmara Üniversitesi Yayınlanmış Doktora Tezi]. Yök Tez Merkezi.
Demirci, M. (1997). “Hakîkat-ı Muhammediyye”, Türkiye Diyanet Vakfi İslâm Ansiklopedisi, Cilt 15, ss. 179-180.
Düzenli, P. (2014). İslam Kültür Tarihinde Musiki. İstanbul: Kayıhan Yayınları.
Ergun, S. N. (2017). Bektaşî Şairleri ve Nefesleri. Ankara: Çolpan Yayınları.
Eskigün, K. (2006). Klasik Türk Şiirinde Efsanevi Kuşlar. (Tez No: 204533) [Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi]. Yök Tez Merkezi.
Ferîdüddin Attâr. (2016). Mantıku’t-Tayr. Kapı Yayınları.
Firdevsî. (1994). Şehname, Cilt 1, Milli Eğitim Bakanlığı.
Gedik, N. (2016). Türk Edebiyatında Manzum Devriyye. (Tez No: 453060) [Marmara Üniversitesi Yayınlanmış Doktora Tezi]. Yök Tez Merkezi.
Gölpınarlı, A. (2013). Kaygusuz Abdal, Hatayî, Kul Himmet. Kapı Yayınları.
Gölpınarlı, A. (2017). Alevî-Bektâşî Nefesleri. İnkılap Yayınları.
Gündüzöz, G. (2018). Tasavvuf Tarihinde Nazarî İrfan Geleneği- Tarih, Teori ve Problemler. Fecr Yayınları.
Güray, C. (2012). Anadolu’da İnanç ve Müzik İlişkisinin Sema-Semah Kavramları Çerçevesinde İncelenmesi. (Tez No: 312550). [Ankara Üniversitesi Yayınlanmış Doktora Tezi]. Yök Tez Merkezi.
Güray, C. (2017). Bin Yılın Mirası-Makamı Var Eden Döngü: Edvar Geleneği. Pan Yayıncılık.
Güzel, A. (1982). Kaygusuz Abdal’ın Eserlerinde “Su” Motifi. II. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri. 2, ss. 221-233. Başbakanlık Basımevi.
Güzel, A. (1999). Kaygusuz Abdal (Alâeddin Gaybî) Menâkıbnâmesi. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Güzel, A. (2019). Abdal Musa Velâyetnâmesi. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Güzel, A. (2021). Şehzâde Alaâddin Gaybî Kaygusuz Abdâl Külliyatı. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Güzel, A. (2024). Kaygusuz Abdal. Akçağ Yayınları.
İbn Arabî. (2001). Fütûhat-ı Mekkiye, Cilt 1, (S. Alpay, & H. M. Varlı, Çev.). Esma Yayınları.
İhvan-ı Safa. (2017). İhvan-ı Safa Risaleleri, Cilt 1, (A. Kahraman, Dü., & B. A. Ali Durusoy, Çev.). Ayrıntı Yayınları.
İnalcık, H. (2018). Osmanlı Tarihinde İslamiyet ve Devlet. Türkiye İş Bankası Yayınları.
Kara, M. (2017). Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi. Dergah Yayınları.
Karamustafa, A. T. (2014). Mysticism, Messianism and the Construction of Religious Authority in İslam. O. Mir-Kasimov (Ed.) in, A Medieval Turkish Saint and the Formation of Vernacular İslam in Anatolia (pp. 329-342). Brill.
Kaya, M. (2009). “Sudûr”, Türkiye Diyanet Vakfi İslâm Ansiklopedisi, Cilt 37, ss. 467-468.
Kaygusuz Abdal. (2010). Saray-nâme. (A. Güzel, Dü.) Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Kaygusuz Abdal. (2017). Dil-güşa. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Kaygusuz, A. (2024). Kitâb-ı Miğlâte. (A. Üstündağ, Çev.). Herat Yayınları.
Kaygusuz, İ. (2005). Anadolu Bilgeleri. Su Yayınları.
Kılıç, M. E. (2011). Anadolu’nun Ruhu. Sufi Kitap.
Koç, F. (2017). Abdülaziz b. Abdülkâdir Merâgî ve Nekâvetü’l-Edvârı’ı. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
Koç, M. Ş. (2022). Kaygusuz Abdal’ın Saraynâme Adlı Eserinde Tasavvuf Anlayışı. (Tez No: 774842) [Akdeniz Üniversitesi, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi]. Yök Tez Merkezi.
Köprülü, F. (2012). Anadolu’da İslâmiyet. Akçağ Yayınları.
Köprülü, F. (2013). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Akçağ Yayınları.
Köprülü, O. F. (1988). “Abdal Musa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 1, ss. 64-65.
Kutluer, İ. (2000). “İlim”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 17, ss. 109-114.
Mélikoff, İ. (2019). Uyur İdik Uyardılar. (T. Alptekin, Çev.) Demos Yaynları.
Mostafavi, M. (2016). 13. Yüzyılın Büyük Mutasavvıfı Evhadeddin-i Kirmani ve Anadolu Tasavvufundaki Yeri. Kitap Yayınevi.
Ocak, A. Y. (2016a). Ortaçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri- Selçuklular Dönemi. Kitap Yayınevi.
Ocak, A. Y. (2016b). Kalenderîler. Timaş Yayınları.
Oktay Uslu, Z. (2020). Erken Dönem Bektaşî ve Abdal Şiirinde Farsçanın Rolü: Kaygusuz Abdal Örneği. Türklük Bilgisi Araştırmaları, ss. 251-264.
Öksüz, Y. (2024). Yunus Nefesli Bir Şair: Kaygusuz Abdal. İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, 9 (2), ss. 450-469.
Öz, B. (2001). Alevilik Nedir. Der Yayınları.
Özdem, R. (2018). Kaygusuz Abdal’ın Vücûd-nâme Adlı Eserinin Tasavvufi Tahlili. (Tez No: 527947) [Akdeniz Üniversitesi, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi]. Yök Tez Merkezi.
Özmen, İ. (1998). Alevî-Bektaşî Şiirleri Antolojisi, Cilt 1-2. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Öztürk, A. (2003). Dini-Tasavvufi Edebiyatımızda Dolapnâme Türü ve Ahmed Hayâlî’nin “Tolabnâme” İsimli Kadîdesi. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi, II (3), ss. 87-101.
Öztürk, Y. N. (Dü.). (2019). Surelerin İniş Sırasına Göre Kur’an’ı Kerim Meali. Yeni Boyut Yayınları.
Rumî, M. C. (2012). Mesnevî. Panama Yayınları.
Sever, M. (2016). Dîvân-ı Kaygusuz Abdâl. Helke Yayıncılık.
Seyirci, M. (1999). Abdal Musa Sultan. Der Yayınları.
Sezikli, U. (2007). Abdülkâdir Merâgî ve Câmiu’l-Elhan’ı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
Shefer-Mossensohn, M. (2019). Osmanlı’da Bilim. (K. Oğuz, Çev.) Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Şahin, H. (2020). Dervişler, Fakihler, Gaziler: Erken Osmanlı Döneminde Dini Zümreler (1300-1400) (2 b.). Yapı Kredi Yayınları.
Şahin, İ. (2013). Kur’an’da İşitme/Sem Olgusu. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 18(2), s. 91-113.
Taşğın, A. (2013). Dediği Sultan Menakıbı. Çizgi Kitabevi Yayınları.
Taşğın, A., & Atay, Ö. (2019). Horasan’dan Konya’ya Türkistan – Horasan Marifetinin Göçü: Fütüvvetin Son Meydanı Olarak Konya. (A. Aköz, D. Yörük, & H. Karpuz, Ed.), Geçmişten Günümüze Göçler Konya Kitabı XVII (s. 155-184). Konya Ticaret Odası Yayınları.
Taşğın, A., & Taşğın, H. (2022). Kaygusuz Abdal Sultan’ın Vilayenamesi Nüshaları Üzerine. Nazım Hikmet Polat Armağanı (s. 251-254). içinde Ankara: Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları.
Taşğın, A., & Taşğın, H. (2022). Klasik Metinlerin İzinde İki Sultan İki Taht: Vilayetname-i Kaygusuz Sultan Abdal Musa Sultan’ın Kaygusuz Abdal Sultan’ı İrşadı. A. Taşğın, E. Aksoy, A. Kültür, & H. Taşğın (Dü) içinde, Yedi İklim Çar Köşede Hacı Bektaş Veli (s. 151-178). Leiden: Sota Yayınları .
Taşğın, A., & Taşğın, H. (2024). XV.-XVI. Yüzyılda Yaşayan Erenlerin Menakıbnamelerinde Devlet Adamları: Bey ve Eren Arasındaki İlişkinin Değerlendirilmesi. Düzenleyenler Z. Işık, & F. Akın, II. Uluslararası Türkistan’dan Anadolu’ya İrfan Geleneği: Abdal Ata Sempozyumu içinde (s. 120-135). Çorum Belediyesi Kültür Yayınları. DOİ: https://doi.org/10.59402/CS01202406
Tekin, E. (2024). İrfan” Fikrinin 13. - 15. Yüzyıl Orta Çağ İslam Dönemi Edvâr Kaynaklarındaki Yansımaları. (Tez No: 894958) [Erciyes Üniversitesi Yayınlanmış Doktora Tezi]. Yök Tez Merkezi.
Tekin, H. (1999). Lâdikli Mehmet Çelebi ve er-Risaletü’l-Fethiyye’si. (Tez No: 947204) [Niğde Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi].
Uluçay, Ö. (1994). Kaygusuz Abdal. Toplumsal Dönüşüm Yayınları.
Uludağ, S. (1994). “Devir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 9, ss. 231-232.
Uludağ, S. (2003). “Mârifet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 28, ss. 54-56.
Uludağ, S. (2010). “Sülûk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 38, ss. 127-128.
Uludağ, S. (2012). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
Uslu, R. (2018). Merâgî’nin Son Müzik Eseri Zevâid-i Fevâid-i Aşere. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
Uzun, M. İ. (1994). “Devriyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, ss. 251-253.
Yücel, S. (2024). Kaygusuz Abdâl’ın Gülistan Adlı Eseri- Edebi ve Tasavvufî İnceleme. (Tez No: 898177) [Akdeniz Üniversitesi, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi]. Yök Tez Merkezi.
İndir
Yayınlanmış
Sayı
Bölüm
Lisans
Telif Hakkı (c) 2025 Ezgi Tekin
Bu çalışma Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License ile lisanslanmıştır.
Bu dergide yayınlanan makalelerin telif hakkı yazarına aittir. Yazarlar böylelikle makaleyi çoğaltma, temsil, basım, yayın, dağıtım ve internet yoluyla iletim de dahil olmak üzere her türlü umuma iletim haklarını kullanma hakkı kendisindedir. Makalenin herhangi bir bölümünün başka bir yayında kullanılmasına Edeb Erkan (EE) dergisinin yayıncı kuruluş olarak belirtilmesi ve dergiye atıfta bulunulması şartıyla izin verilir. Atıf yapılırken dergi adı, makale adı, yazar(lar)ın adı soyadı, sayı no ve yayın yılı verilmelidir.
Dergide yayınlanan yazılardaki görüşlerin sorumluluğu yazarlarına aittir.
Bu dergide yayınlanan makaleler Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License ile lisanslanmıştır. Bu lisans, açık erişimli bir makalenin ticari olmayan bir şekilde tekrar kullanılmasına, yazar doğru atfedildiği sürece izin verir.
Nasıl Atıf Yapılır
