Tarih-i Hamidi’ye göre Doğu Türkistan’da tarikatlar, hocalar ve türbeler
DOI:
https://doi.org/10.59402/EE008202503Anahtar Kelimeler:
Molla Musa Sayrami, Tarih-i Hamidi, Doğu Türkistan, Tarikat, Hocalar, Türbe.Öz
Bu makalede Molla Musa Sayrami’nin “Tarih-i Hamidi” adlı kitabına yansıyan tarikatlar, hocalar ve türbeler değerlendirilmiştir. Molla Musa Sayrami, Tarih-i Hamidi isimli eserini 1908 yılında Sultan Abdülhamid Han’a ithafen yazmıştır. Molla Musa Sayramı, kendi soyu, Sayram ve Doğu Türkistan tarihini ele aldığı eserinde şah, emir ve hoca soyu olmak üzere üç sınıfı anlatmaktadır. Eser, Doğu Türkistan tarihi hakkında özellikle tarikatlar ve şeyhlerle ilgili önemli bilgiler içermektedir. 10. yüzyılda İslamiyet’i kabul eden Doğu Türkistan Türkleri İslamlaşma süreciyle birlikte dâhil oldukları tasavvufi düşünce sistemi bağlamında Yeseviye, Kadiriye, Kübreviye ve Nakşibendiye gibi tarikat ve bunların çeşitli kollarıyla karşılaşmışlardır. 14. yüzyıldan itibaren Doğu Türkistan’a yayılmaya başlayan bu tarikatlardan özellikle Nakşibendiye tarikatı ve bu tarikatın pir ve şeyhlerinin Uygur Müslümanlarının manevi hayatı üzerindeki etki ve nüfuzları çok büyük ve derin olmuştur. Soylarını Hz. Peygamber Efendimiz ya da Hz. Ali’ye bağlayarak kendilerini “seyit” ya da “hace / hoca” kabul ettirmiş olan bu pir ve şeyhler 16. yüzyılda Doğu Türkistan’a gelerek önce dinsel otoriteyi ele almış, sonra politik alana da müdahale ederek iktidar sahibi olmuşlardır. Doğu Türkistan Türkleri bu seyit ve hocaları sadece hayattayken değil, vefatlarından sonra da derin saygı ve bağlılık göstermiş, mezar / türbelerini sosyal yaşamlarının merkezine koymuşlardır. Bu türbeler kişilerin sığınma / korunma, arınma, şifa, tedavi, teselli, iletişim ve eğlence gibi gündelik hayatın ihtiyaçlarını karşılayan mekân ve merkezler haline getirilmiştir.
İndirmeler
Referanslar
Algar, H. (2006). “Nakşibendiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 32, ss. 335-342.
Algar, H. (2006).“Necmeddîn-i Kübrâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 32, ss. 498-500.
Azamat, N. (2001). “Kâdiriyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 24, ss. 131-136.
Buyar, C. (2006). Tarih-i Emniye’nin transkripsiyonu ve değerlendirilmesi. (Tez No: 576164) [Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. YÖK Tez Merkezi.
Çırak, M. R., & Gündoğdu, A. (2024). “Muhammed Sâdık Şihâbî Sa’dî Kâdirî’nin Menâkıb-ı Gavsiyye isimli eserinin Çağatayca çevirisi üzerine bir değerlendirme”. Edeb Erkan, (6), 129-141. https://doi.org/10.59402/EE006202407
Davut, R. (2001a). Uyğur Mazarliri. Şincang Helk Neşriyatı.
Davut, R. (2001b).维吾尔族麻扎文化研究 / Uygur Mezar Kültürü Üzerine Bir Araştırma.新疆大学出版社 / Şincang Üniversitesi Neşriyatı.
Gökbulut, S. (2009). Necmeddîn Kübrâ Ve Kübrevîlik. (Tez No: 236071) [Dokuz Eylül Üniversitesi Yayımlanmış Doktora tezi]. Yök Tez Merkezi.
Gökbulut, S. (2024). “Orta Asya’da Yeseviyye-Kübreviyye İlişkileri”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 34, ss. 214-232. https//doi.org/10.35415/sirnakifd.1413174
Gökkut, G. (2011). Musa Sayrami’nin Tarih-i Eminiye adlı eseri ve tarihi kaynak olarak değerlendirilmesi. (Tez No: 279817) [Ege Üniversitesi Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi]. YÖK Tez Merkezi.
Gürer, B. (2024). “Türkistan’da Kâdiriye izleri Muhammed Sıddık Rüşdî’nin Menâkıb-ı Hazret-i Gavsü’l-A’zam adlı risalesi”. Edeb Erkan, (6), ss. 1-18. https//doi.org/10.59402/EE006202401
İnayet, A. (2023). “Uygur Tarihindeki Meşhur Kadın Kahraman İparhan / Dilşad Hatun Üzerine Bir Değerlendirme”. Türk Tarihinde İz Bırakan Kadınlar. Editörler Okan Yeşilot & Bihter Gürışık Köksal. Vakıfbank Kültür Yayınları, ss. 303-316.
Ji, D. (1986). “Keşkerdiki ‘İparhan Kebrisi’ Toğrisidiki Hata Çüşençilerge Karıta Tüzitiş”. Tercime kılğuçi Abdukadir. Şincang İctimaiy Penler Tetkikatı Jurnili, 1-2-San. [“Kaşgar’daki ‘İparhan Mezarı’ Hakkındaki Yanlış Düşüncelere Yönelik Düzeltme”. Tercüme eden Abdukadir, Şincang Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, Sayı 1-2].
Kılıç, Mahmud E. (2007).“Ni’metullâh-ı Velî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 33, ss. 133-135.
Köprülü, Mehmet F. (1976). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. 3. Baskı. Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
Kumru, C. (2017). “Tezkire-i Hâcegân’a Göre Doğu Türkistan’da Hocalar Dönemi”. Ulakbilge, Cilt 5, Sayı 14. ss. 1247-1267. https //doi.org/10.7816/ulakbilge-05-14-03
Mıllward, James A. (1994). “A Uyghur Muslim in Qianlong’s Court The Meanings of the Fragrant Concubine”, The Journal of Asian Studies, Volume 53, Issue 2, pp. 427-458. https//doi.org/10.2307/2059841
Muhemmet, A. (2004). “İparhanning Hayatığa Ait Yengi Melumatlar”. Tarih Sehniside (1-tom). Milletler Neşrıyatı. [İparhan’ın Hayatına Dair Yeni Bilgiler. Tarih Sahnesinde (1. Cilt), Milletler Neşriyatı].
Nizami, Khaliq A. (1998). “Çiştiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 8, ss. 343-346.
Polat, A. (2002). Musa Sayrami, Tarih-i Hamidi, inceleme-metin-dizin. (Tez No: 122278) [Ankara Üniversitesi Yayınlanmış Doktora Tezi]. YÖK Tez Kurumu.
Rozi, Ö. (1986). “ ‘İparhan’ ve Üçturpan Kozğılıngı”. Şincang İctimaiy Penler Tetkikatı Jurnili, 1-2-san. [“‘İparhan’ ve Üçturfan Ayaklanması”. Şincang Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, Sayı. 1-2].
Sairami, M. (2023). The tarikh-i ḥamidi: a late-Qing Uyghur history. translated by Eric Schluessel. Columbia University Press.
Saraç, O. (2021). “Babarahîm Meşreb’in Pîri Hidâyetullah Âfâk Hoca”. Kültürk Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, Sayı 4, ss. 109-129.
Saray, M. (2015). Doğu Türkistan Türkleri Tarihi. Aygan Yayıncılık.
Sayrami, Molla Musa. (1989). Tarih-i Emniye. Şincang Helk Neşriyatı.
Sayramiy, Musa. (2019). Tarih-i Hamidiy. Tercime kılğuçi Abdureop Polat Teklimakaniy. Telimakan Uygur Neşriyatı.
Se’dullahzade, Z. & Gappar, P. (2002). Ottura Asiyadiki İslam Mezhepliri. Şincang Helk Neşriyatı.
Sönmez, Tugba G. (2025). Uygur Türkleri Arasında İmam Cafer-i Sadık. Gazi Kitabevi.
Tosun, N. (2001). “Kâsânî, Ahmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 24, ss. 531-532.
Zarcone, T. (2002). “XX. Yüzyıl Doğu Türkistan’da Sûfî Silsileleri Ve Evliya Sevgisi”. Türkler, Cilt 20, ss. 282-289
Zhao X. (1996). “İparhan Toğrısıdiki Tetkikat”. Tercime kılğuçi Muhemmetcan Mömin. Şincang İctimaiy Penler Tetkikatı Jurnili, 3-san. [“İparhan Hakkındaki Araştırmalar”. Tercüme eden Muhemmetcan Mömin. Şincang Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, Sayı 3].
İndir
Yayınlanmış
Sayı
Bölüm
Lisans
Telif Hakkı (c) 2025 Alimcan İnayet
Bu çalışma Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License ile lisanslanmıştır.
Bu dergide yayınlanan makalelerin telif hakkı yazarına aittir. Yazarlar böylelikle makaleyi çoğaltma, temsil, basım, yayın, dağıtım ve internet yoluyla iletim de dahil olmak üzere her türlü umuma iletim haklarını kullanma hakkı kendisindedir. Makalenin herhangi bir bölümünün başka bir yayında kullanılmasına Edeb Erkan (EE) dergisinin yayıncı kuruluş olarak belirtilmesi ve dergiye atıfta bulunulması şartıyla izin verilir. Atıf yapılırken dergi adı, makale adı, yazar(lar)ın adı soyadı, sayı no ve yayın yılı verilmelidir.
Dergide yayınlanan yazılardaki görüşlerin sorumluluğu yazarlarına aittir.
Bu dergide yayınlanan makaleler Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License ile lisanslanmıştır. Bu lisans, açık erişimli bir makalenin ticari olmayan bir şekilde tekrar kullanılmasına, yazar doğru atfedildiği sürece izin verir.
Nasıl Atıf Yapılır
